Ο πολέμιος του κεμαλισμού που αντιγράφει τον Κεμάλ
«Τουρκία: Tek Millet, Tek Parti, Tek Sef! (Ένα Έθνος, Ένα Κόμμα, Ένας Ηγέτης!)»
Του Τάσου Χατζηβασιλείου
Ο Ερντογάν πήρε αυτό που ήθελε, καθώς ανοίγει ο δρόμος για να γίνει θεσμικά παντοδύναμος. Όμως το γόητρό του δέχθηκε πλήγμα. Παρά την κυριαρχία της καμπάνιας του «ναι» στη συντριπτική πλειοψηφία των ΜΜΕ, ο Τούρκος Πρόεδρος πέτυχε μια οριακή μόνο νίκη, την οποία αμφισβήτησαν αμέσως οι πολιτικοί του αντίπαλοι. Πάντως, ο ίδιος φαίνεται εγκλωβισμένος στους σχεδιασμούς του: αν τείνει χείρα φιλίας προς την άλλη πλευρά, τότε ίσως κατηγορηθεί για ενδοτισμό, ενώ αν συνεχίσει στη γραμμή της αντιπαράθεσης, τότε μοιραία θα κυβερνά μια διχασμένη χώρα. Άλλωστε, η μικρή διαφορά στα αποτελέσματα επιβεβαιώνει αυτό που για χρόνια καλλιέργησε ο Ερντογάν: το διχασμό της κοινωνίας.
Πράγματι, η Τουρκία παραδοσιακά χωριζόταν σε δύο στρατόπεδα, τους κεμαλικούς και τους υπολοίπους. Αυτός ο διαχωρισμός ήταν λίγο ως πολύ «ταξικός». Οι πρώτοι ήταν εκείνοι που διαχειρίζονταν την εξουσία – γνωστοί ως «βαθύ κράτος» και οι δεύτεροι ήταν όσοι βρίσκονταν εκτός του κεμαλικού συστήματος, οι συντηρητικοί ισλαμιστές, όπως και οι περιθωριοποιημένες μειονότητες των Κούρδων, των Αλεβιτών κλπ. Το σχήμα, δηλαδή, ήταν σχετικά σαφές και καθοριζόταν από την ύπαρξη μιας φιλοδυτικής και μιας ανατολίτικης Τουρκίας.
Σήμερα, ο διαχωρισμός της κοινωνίας δεν είναι ίδιος. Σε γενικές γραμμές, στις κάλπες τηρήθηκε το δίπολο αστικά κέντρα – Ανατολία. Όμως η διαφοροποίηση δεν είναι πλέον γραμμική. Οι δύο πλευρές της Τουρκίας είναι πια κοινωνικά και οικονομικά διαστρωματωμένες, αφού κατά τη διακυβέρνηση του ΑΚΡ αναπτύχθηκε στις περιφέρειες της Ανατολίας ένα νέο και ισχυρό ισλαμικό κεφάλαιο, πιστό στις συντηρητικές θρησκευτικές παραδόσεις και, φυσικά, στον ηγέτη Ταγίπ Ερντογάν.
Όμως το δημοψήφισμα κατέδειξε ότι στην Τουρκία υπάρχει και ένας τρίτος ξεχωριστός πόλος, οι Κούρδοι. Είναι η πρώτη φορά που οι κουρδικοί πληθυσμοί εξέφρασαν μαζικά την πολιτική τους θέση και, μάλιστα, έδωσαν υψηλά ποσοστά στο «όχι», παρόλο που η ηγεσία του φιλοκουρδικού κόμματος HDP παραμένει στη φυλακή. Έτσι, οι Κούρδοι διεκδικούν να μετατραπούν από περιθωριοποιημένη μειονότητα σε αυθύπαρκτο γεωπολιτικό πόλο που θα επιχειρήσει την περαιτέρω διαφοροποίησή του, δοθείσης ευκαιρίας.
Ο Ερντογάν βρίσκεται πιο κοντά στο στόχο του να καταστεί ο νέος «πατέρας των Τούρκων», αντικαθιστώντας στη συλλογική συνείδηση τον Κεμάλ Ατατούρκ. Επιθυμεί να υποβαθμίσει τον κεμαλισμό και στη θέση του να τοποθετήσει τον «Ερντογανισμό», δηλαδή μια νέα πολιτική και προσωποκεντρική θρησκεία. Για να το πετύχει, από το 2015 αντιγράφει συστηματικά τον Ατατούρκ του 1919: υπογραμμίζει τον αγώνα επιβίωσης ενός αγνού και λαμπρού έθνους, το οποίο επιβουλεύονται κακόβουλοι εχθροί. Στην ουσία, ο Τούρκος Πρόεδρος πέτυχε να εκσυγχρονίσει το πολιτικό και ιστορικό πλαίσιο της Ανατολίας των αρχών του 20ού αιώνα και να το επενδύσει με σύγχρονη ρητορική.
Το δημοψήφισμα ήταν η αρχή για την τελική φάση του σχεδίου. Η αναβίωση του πιο παρωχημένου τουρκικού εθνικισμού και η θεωρία των εξωτερικών απειλών συσπειρώνουν την πλειοψηφία των πολιτών γύρω από τον Πρόεδρο και πετυχαίνουν δύο στόχους:
Πρώτον, βαθαίνουν το διαχωρισμό ανάμεσα σε εκείνους που θέλουν να δουν την Τουρκία μεγάλη και ισχυρή στη διεθνή σκηνή και σε εκείνους που ως «ενδοτικοί στις δυτικές αξίες» διαφωνούν με το όραμα του ΑΚΡ. Δηλαδή, διευρύνουν το χάσμα ανάμεσα στους «νομοταγείς» και τους «προδότες».
Δεύτερον, νομιμοποιούν ηθικά και πολιτικά τον αυταρχισμό. Στο όνομα του τουρκικού εθνικού συμφέροντος, το οποίο ταυτίζεται πλέον με το συμφέρον του Προέδρου, τα όρια των ατομικών ελευθεριών επαναπροσδιορίζονται κατά περίπτωση.
Το πραγματικό πρόβλημα στην Τουρκία ήταν και είναι το ίδιο: ο εκδημοκρατισμός της κοινωνίας και του κράτους. Ποτέ η Τουρκία δεν έφτασε στο επίπεδο μιας σύγχρονης δυτικής δημοκρατίας. Πάντα αποτελούσε μια ιδιαίτερη περίπτωση, κυρίως λόγω της γεωγραφικής της θέσης.
Προφανώς το πρόσφατο δημοψήφισμα δεν θα διευκολύνει τον εκδημοκρατισμό της χώρας. Από τον κυρίαρχο κεμαλισμό, πέρασε το 2002 σε έναν ιδιότυπο και οξύμωρο «ισλαμικό εκδυτικισμό». Και από το 2015, επιστρέφει σταδιακά στο γνώριμο παρελθόν της κεμαλικής ρήσης «Tek Millet, Tek Parti, Tek Sef» (Ένα Έθνος, Ένα Κόμμα, Ένας Ηγέτης), με εκφραστή έναν πολέμιο του κεμαλισμού, τον Ταγίπ Ερντογάν.
* Ο Τάσος Χατζηβασιλείου είναι Πολιτικός Επιστήμονας ? Διεθνολόγος
